تاریخ معاصر ایران

این کتاب به وقایع و رویدادهای پنج قرن اخیر ایران از صفویه تا انقلاب اسلامی می‌پردازد. در خلال این رصد تاریخی تلاش نویسندگان بر آن است که تاریخ نقلی و تاریخ تحلیلی را با افق تاریخ فکر و اندیشه توامان نگاه کنند.
در قسمتی از مقدمه این کتاب آمده است: «سعی ما در نگارش این کتاب بر این نکته متمرکز بوده است که راهی هرچند کوتاه بر عمق تاریخ قرون اخیر ایران زده و مسائل را در این نقب فکری – تاریخی مورد بررسی قرار دهیم. مشکل بزرگ در فهم تاریخ ایران این است که تحلیلی کلی و نگاهی که بتواند نسبت‌ها و ارزش‌ها و شاخص‌ها را با هم بسنجد کمتر وجود دارد و این اثر سعی نموده مروری کلی بر این مهم داشته باشد».
مطرح کردن ریشه‌های تاریخی مسائلی از قبیل بیداری اسلامی، اقتصاد مقاومتی، فراماسونری و انجمن‌های مخفی از جمله ویژگی‌های این کتاب است.
«نهضت تحریم تنباکو در مقطع خاصی از تاریخ کشور ما به وقوع پیوست. در این زمان به طور کلی دو شیوه و فکر متفاوت در خصوص رشد و ترقی ایران در حال شکل گیری بود. عده‌ای معتقد بودند که باید بدون چون و چرا از محصولات اقتصادی و فکری خارجی‌ها برای حل مشکلات ایران استفاده کرد و با اعطای امتیازات، انعقاد قرارداد‌ها یا آوردن مستشاران خارجی رشد و ترقی را وارد ایران کرد. عده‌ای دیگر معتقد بودند که اعتماد به بیگانگان و واگذاری منابع، امکانات و سرنوشت کشور به آن‌ها نه تنها موجب آبادانی و رشد و ترقی کشور نخواهد شد بلکه عملا پای اجنبی را به کشور باز می‌کند و در پی آن، استقلال اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ایران نیز از بین می‌رود. لذا آن‌ها طرفدار رشد و ترقی ایران با تکیه بر استعداد، توانایی و امکانات مردم در داخل کشور بودند». (صص ۱۳۷ و ۱۳۸)
عمده هدف نویسندگان در ذکر و تحلیل وقایع و حوادث کمک گرفتن از منابع اصیل و بدون حب و بغض بوده است؛ چنانچه می‌خوانیم: «در اینجا ذکر نکته‌ای لازم است که خط تاریخ نگاری در دوره پهلوی، با بزرگ نمایی معضلات بر ضد قاجار بسیار پر رنگ بوده است و از آنجا که تاریخ را در دوره پهلوی بیشتر روشنفکران با گرایش عصر جدید پهلوی می‌نوشتند، لذا سعی می‌نمودند به نحوی خود را از انحطاط قاجاریه جدا کنند و بدین صورت وانمود نمایند که در یک طرف، حکومت منحط و ضعیفی به نام قاجاریه بوده و در طرف دیگر عنصر روشنفکر قرار داشته است که از انحطاط جامعه رنج می‌برده و در راه آزادی ایران سعی و تلاش بسیاری داشته است. بیشتر کتاب‌های تاریخ مربوط به دوره قاجار چنین مطلبی را می‌رسانند و البته روحانیت را در این تحلیل‌‌ همان سمت حکومت – جنبه انحطاط- قرار داده می‌شود، و جریان روشنفکری در طرف مقابل –منادی اعتلای جامعه ایران- جای می‌گیرد».‌‌(ص۱۲۰)
در ادامه تلاش نویسندگان برای ارائه ملاکی جهت تشخیص جریان خدمت و خیانت قابل توجه است: «نکته مهم دیگری که باید در کتاب‌های تاریخی مربوط به ایران عصر قاجار روی آن بحث کرد؛ شبهه‌ای به این مضمون است که اصولا چیزی به نام «خدمت و خیانت در تاریخ» وجود ندارد و ملاک خدمت و خیانت را هر رژیم یا هر دولتی که روی کار می‌آید، خود تعیین می‌کند، مثلا رجالی که دوره قبل خادم بودند ممکن است در دوره بعد خائن شوند. هدف از طرح این نظر نشان دادن «نسبی بودن ملاک‌ها» در ارزش‌ها و قضاوت‌های تاریخی است و بدین وسیله می‌شود که چهره خائنانه بعضی افراد نشان داده نشود و از چهره‌های تاریخی‌گاه غیر خوش نام اعاده حیثیت شود. وقتی ملاک خدمت و خیانت در تاریخ ملتی از دست برود، سبب می‌شود آن ملت نتواند از تاریخ خود درس واقعی بگیرد. وقتی نقطه سفید و سیاه تاریخ گم شد؛ درس تاریخی قابل توجهی برای امروز باقی نمی‌ماند و اصولا محیط محیط تیره و تار می‌شود و هر عنصر غیرصادقی خود را از محاکمه دادگاه تاریخ در امان احساس می‌کند و البته این بحث برای این است که نقطه‌های سیاه و سفید تاریخ ایران به روشنی مشخص نشود.»
«یکی از نکته‌های مهم در تاریخ دویست ساله ایران، شناسایی خط خدمت و خیانت است. این امر ممکن است در مورد بعضی رجال با ظرافت کمتری صورت گیرد و کم رنگ‌تر جلوه گر باشد، به عنوان مثال تشخیص اینکه در تاریخ ایران به هر حال میرزا تقی خان امیرکبیر یا سید حسن مدرس با وثوق الدوله و میرزا آقاخان نوری در یک رده نیستند؛ آسان است اما در خصوص برخی رجال جای بحث بسیار در تاریخ وجود دارد. نقطه‌های سیاه سیاه و سفید سفید واقعا وجود دارد که می‌توان آن‌ها را در متن تاریخ پیدا کرد؛ مثلا بین میرزای شیرازی با آن درخشش و میرزا ملکم خان به وضوح می‌توان فرق قائل شد و یا میان شیخ فضل الله نوری و آن عناصری که در مشروطیت به سفارت انگلستان و یا روسیه پناهنده شده‌اند، به درستی می‌توان تفاوت قائل شد. اگر نتوان روی این ملاک‌ها بحث کرد و از آن‌ها درس گرفت؛ پس باید نتیجه گرفت اصلا بحثی در شناخت تاریخ مطرح نبوده و نیست. بنابراین شکی نیست که در تاریخ ایران، خطی به نام خدمت و خیانت باید شناخته و تحلیل شود و ابعاد آن بایستی به درستی مطالعه گردد. استاد مطهری در فلسفه تاریخ در بحث جالبی به نام «تحریف از اعراض است»، تشبیه جالبی دارد می‌نویسد «خورشید همیشه پشت ابر نمی‌ماند» و برای همیشه نمی‌توان حقیقت وقایع را مخفی نگاه داشت. هر چه زمان بگذرد تحریف‌ها مشخص‌تر می‌شوند؛ به عبارت روشن «حق» می‌ماند و «باطل» می‌رود. گذشت زمان به نفع باطل نیست؛ بلکه در جهت و به سود حق تمام خواهد شد. به عبارت دیگر در تاریخ چهره حق روشن می‌شود و چهره باطل تاریک و منفور می‌ماند. جریان هستی رو به سمت حق است نه باطل «کل شی هالک الا وجهه» بنابراین با گذشت زمان هرچند ممکن است تا مدتی حق به ظاهر محکوم شود، در ‌‌نهایت جریان برعکس می‌شود».‌‌ (صص ۱۲۱ و ۱۲۲)
در این کتاب راهکاری برای شناخت جریان خدمت و خیانت ارائه شده است: «یکی از مواردی که می‌توان با آن در تاریخ ۲۰۰ سال گذشته جریان خدمت و خیانت را به طور روشن تری شناسایی کرد، دو نظریه «موازنه منفی» و «موازنه مثبت» است. آنان که در موازنه منفی قرار دارند؛ خادم، خدمتگزار و مهره‌های درخشان تاریخ هستند و کسانی که در مسیر موازنه مثبت قرار می‌گیرند، چهره‌های منفی و خائن تاریخ هستند».‌‌  (ص ۱۲۳)
مرور اجمالی وقایع و اتفاقات در قالب جدول، بیان حکایت‌های نغز تاریخی در خلال مباحث از جمله مواردی است که بر جذابیت کتاب افزوده است.
شایان ذکر است این کتاب لوح سپاس و جایزه ویژه کتاب برگزیده در حوزه تاریخ را از همایش خادمان فرهنگ مکتوب (سال 91) دریافت نمود.